Ийэ

Ийэ (иньэ, иjэ, иҋэ)

Сомоҕо домохтор

Ийэ-аҕа ырыатын ыллатта (Бэркэ ааттаһыннарда-көрдөһүннэрдэ)
Ийэ кут (Ийэ кут тыыннаах буолуу (киһи дууһатын) төрүтүнэн буолар диэн өйдүүр былыргы саха)
Ийэтин хамыйаҕыттан сыстыбыт (Ийэттэн куһаҕаны утумнаабыт, ийэтин куһаҕан өттүн баппыт)
Ийэттэн төрүү сыгынньах (Букатын таҥаһа суох, ньылбы сыгынньах)
Ийэ-хара көлөһүнэ таҕыста (саба түстэ, тоҕунна) (Улаханнык тириттэ)

Ийэ туһунан бэргэн этиилэр

	Дьахтарга ийэ буолуу дьиҥнээх иэйиитэ,айылҕаттан бэриллиитэ кини киһи буолуоҕуттан олохсуйар
	— Николай Босиков, Хабырыыл Торотуойап "Эҕэрдэлэр,оонньуулар,бэргэн этиилэр" кинигэтиттэн. Дьокуускай:Бичик,2013.

	Биэспитигэр да,биэс уоммутугар да биирбит эбээт биһиги ийэлэргэ...
	— Амма Аччыгыйа, Хабырыыл Торотуойап "Эҕэрдэлэр,оонньуулар,бэргэн этиилэр" кинигэтиттэн. Дьокуускай:Бичик,2013.

	Оҕоҕо төрөппүт ийэ эмнэрбит үүтүн, биэбэйдээбит биэбэйин, таптаабыт тапталын киһи кыайан сыаналыан сатаммат
	— Суорун Омоллоон, Хабырыыл Торотуойап "Эҕэрдэлэр,оонньуулар,бэргэн этиилэр" кинигэтиттэн. Дьокуускай:Бичик,2013.

	Киһиэхэ бу Орто дойдуга оҕотуттан ордук күндү,ама,туох баар буолуон сөбүй?!
	— Далан, Хабырыыл Торотуойап "Эҕэрдэлэр,оонньуулар,бэргэн этиилэр" кинигэтиттэн. Дьокуускай:Бичик,2013.

Ийэ туһунан хоһооннор

Ийэлэр диэн тыллар дьиктилэр
Ийэлэр диэн тыллар сүдүлэр,
Ийэлэр эриэккэс кэрэлэр
Туохтааҕар да ураты күндүлэр.
Ийэлэр бары сир дойдуга
Оҕону бүөбэйдээн иитэллэр,
Ийэлэр күннээҕэр сырдыктар
Уоттааҕар ураты сылаастар.

Амарах, сайаҕас майгылаах
Иһирэх күндүчээн ийэни
Олустук таптыыбыт биһиги.

	Ийэлэр барыны сатыыллар Ийэлэр барыны билэллэр Ардыгар мунар да күннэригэр Өрүүтүн баар буолуо аттыгар.
	— [[]]

	Ол иһин, оҕолор мэлдьитин Умнумаҥ эһиги олоххут Ийэттэн тутаахтаах буоларын, Хаһан да, ханна да буоллрагыт Өрүүтүн баар буолуо аттыгар.
	— [[]]

	Ол иһин таптыыр сирбитин Ийэ дойду диэн ааттыыбыт Күндүттэн күндү диирбитин Ийэҕэ тэҥнии сатыыбыт.
	— [[]]

	Тупсаҕай таҥаһы кинилэр тигэллэр Сууйаллар, сотоллор Ыраастык чэбэрдик Дьиэлэрин туталлар.
	— [[]]

Күн сирин үрдүгэр
Күн курдук саныырбыт,
Күндүттэн күндүбүт
Күн күбэй ийэбит
Биһиги маамабыт.

Амарах сүрэхтээх
Аһыныык дууһалаах,
Сайаҕас санаалаах
Сымнаҕас майгылаах
Биһиги маамабыт.

Үөрэрдиин үчүгэй
Күлэрдиин бэһиэлэй,
Көрөрдүүн минньигэс
Тыынардыын ичигэс.

Биһиги маамабыт
Өрүүтүн үлэлээх
Өрүүтүн түбүктээх
Бэрийэр, харайар

Ийэм кэлиэн иннинэ
Хоһум иһин хомуйуом,
Ийэм кэлиэн иннинэ
Иһиттэри мин сууйуом.

Мин ийэм күн курдук ылаарыа...

Ийэ туһунан ырыаҕа

	Күн көрүө — от үүнүө, Сибэкки тэтэриэ. Күнэ суох туох үүнүөй? Күөх сирэм күкээриэ. Ол тэҥэ — күн тэҥэ Эн ийэҥ, мин ийэм. Ийэтэ суох иинэн, Иһийиэ сир ийэ.
	— Эллэй тылларыгар Ольга Иванова ырыатыттан

	Күндүттэн күндүнү, Кэрэттэн кэрэни, Күөх сирэм сир күнүн Таптыаҕыҥ ийэни!
	— Эллэй тылларыгар Ольга Иванова ырыатын хос ырыата